Salam, dəyərli
oxuyucular. Bu gün https://az.wikipedia.org
saytında rastladığım və çox maraqla oxuduğum bir məqaləni sizlərlə paylaşmaq
istərdim. Bu məqaləni oxuduqdan sonra hərbi xidmətdə olduğum zaman məni ən çox düşündürən suala (vaxt niyə belə
gec keçir?) cavab tapdım. Əminəm ki, məqalə çox xoşunuza gələcək. Buyrun:
Fəlsəfədə zaman
Zaman
fəlsəfədə baş verən hadisələrin ardıcıllığının insan tərəfindən dərk
edilməsidir. Bu dəyişikliklər "zamanın istiqamətini" əsaslandırır.
Zamanın mövcudluğunu Platon, Aristotel, Avqust, Leybnits və Kant kimi dahi
filosoflar müxtəlif şəkildə təsvir etmişlər.
Gündəlik həyatdan məlumdur ki, zaman
dərk oluna bilməyən obyektlərdən asılı olmayaraq da mövcuddur. Buna görə də,
zamanın təsvirində həmişə belə bir sual ortaya çıxırdı ki, zaman insanların
düşüncəsində xüsusi baxış formalaşdıqdan sonra mövcud olmuş, ya da ondan asılı
olmayaraq obyektiv, bərabərformalı və mütləq mövcuddur. Bu sualın cavabı əsrlər
boyu fəlsəfənin, teologiyanın və mistikanın əsas mövzusu olmuşdur. Son
zamanlarda fizika, astronomiya, neurologiya, xronopsixologiya və başqa elm
sahələri də zamanın tədqiqində öz töhfələrini vermişlər.
Zamanın mövcudluğu öz-özlüyündə problem
yaradır, çünki, mövcudluq anlayışının vaxtla əlaqələndirilməsi çətindir. İnsan
beynində aparılan son tədqiqatlar, molekulyar biologiya və psixologiya
göstərmişdir ki, insanda dərketmə, düşünmə, yadasalma, vaxt hissi və şüur
bir-biri ilə o dərəcədə sıx bağlıdır ki, onlar adi halda bir-birindən ayrıla
bilməzlər. Zaman, düşüncə və insan şüuru birlikdə fəaliyyət göstərir.
Obyektiv zamanın təsviri belə olan halda yaddaşa, təhlükəsizliyə və ardıcıllığa
əsaslanan bir identifikasiyaya gətirilir. Bu baxış keçmişdə Kant və orta şərq
alimləri tərəfindən uzun müddət tədris edilmişdir.
Bütün hadisələr bizə müəyyən sıra ilə
göstərildiyi üçün zamanın həmişə irəli doğru axdığını düşünürük. Məsələn, bir
xizəkçi həmişə dağdan aşağı doğru sürüşür, yuxarı doğru sürüşmür və ya su
damlası su yığınından yuxarı doğru qalxmır, həmişə aşağı doğru düşür. Bu
vəziyyətdə xizəkçinin yuxarıdakı vəziyyəti keçmiş, aşağıya çatdığı vəziyyəti
isə gələcəkdir. Halbuki, əgər yaddaşımızdakı məlumatlar, bir filmin əvvələ
yığılması kimi tərsinə doğru göstərilsə aşağıdakı
vəziyyət keçmiş, yuxarıdakı vəziyyət isə gələcək olar.
Beynimiz müəyyən sıralama üsuluna görə
işlədiyi üçün dünyamız hal-hazırda yuxarıda izah edildiyi kimi işləmir və biz
də zamanın həmişə irəli axdığını düşünürük. Halbuki bu, beynimizdə verilən
qərardır və bu səbəbdən tamamilə nisbidir. Əgər yaddaşımızdakı məlumatlar
geriyə doğru oynadılan filmlərdəki kimi düzülsə, zamanın axışı da bizim üçün
geriyə doğru oynadılan filmlərdəki kimi olacaq. Belə olarsa, keçmişi
gələcək, gələcəyi də keçmiş hesab etməyə başlayar, həyatı da hazırkı nizamdan
fərqli şəkildə yaşayarıq.
Gerçəkdə isə zamanın necə axdığını, ya
da axıb axmadığını əsla bilmirik. Bu da zamanın mütləq gerçək olmadığını,
yalnız qavrayış forması olduğunu göstərir.
Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsinə görə,
"zaman mütləq deyil, onu ölçdüyümüz hadisələr silsiləsindən müstəqil
varlığı yoxdur."
Yuxularımız, zamanın nisbiliyinin başa
düşülməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Biz yuxumuzda günlərlə davam
etdiyini düşündüyümüz hadisələr yaşadığımız halda, əslində yalnız bir neçə
dəqiqə, hətta bir neçə saniyə davam edən yuxu görürük.
Fərqli şərtlərdə, insanların eyni zaman
bölümünü, daha uzun və ya daha qısa hiss etmələri də bunun bir nümunəsidir.
Məsələn, əməliyyatdakı qardaşının çıxmasını gözləyən insan üçün, bir saat bir
neçə saat keçmiş kimi uzun gələ bilər. Ancaq eyni insan çox zövq aldığı bir işi görərkən, bir saatın necə keçdiyindən heç xəbəri olmaz.
Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsinin elmi
şəkildə ortaya qoyduğu gerçək belədir: Zamanın sürəti, bir cismin sürətinə və
cazibə mərkəzinə olan uzaqlığına görə dəyişir. Sürət artdıqca zaman qısalır,
sıxılır; daha ağır, daha yavaş işləyərək sanki "dayanma" nöqtəsinə
yaxınlaşır.
Bunu Eynşteynin bir nümunəsi ilə
açıqlayaq. Bu nümunəyə görə əkiz qardaşlardan biri dünyada qalıb digəri işıq
sürətinə yaxın sürətdə kosmosa səyahətə çıxarsa, kosmosa gedən insan, geri
qayıtdığında əkiz qardaşını özündən daha yaşlı görəcək. Bunun səbəbi kosmosda
səyahət edən qardaş üçün zamanın daha yavaş keçməsidir. Eyni nümunə, işıq
sürətinin yüzdə doxsan doqquzuna yaxın sürətlə hərəkət edən raketlə, kosmosda
səfər edən ata və dünyada qalan oğlu üçün də düşünülə bilər. Eynşteynə görə
"Əgər atanın yaşı 27, oğulunun yaşı 3 olsa, 30 dünya ili sonra ata dünyaya
qayıtdığında oğul 33 yaşında, ata isə 30 yaşında olacaq." (Paul Strathern,
Eynşteyn və Nisbilik Nəzəriyyəsi, 1997, s. 57)
Zamanın
nisbi olması, saatın yavaşlaması və ya sürətlənməsi demək deyil; bu, bütün maddi
sistemin atom altı səviyyəsindəki zərrəciklərə qədər fərqli sürətlərdə
fəaliyyət göstərməsi mənasına gəlir. Zamanın qısaldığı mühitdə insan
bədənindəki ürək döyüntüləri, hüceyrələrin bölünməsi, beyinin fəaliyyəti daha
ağır işləyir. Bu halda insan zamanın yavaşlamasını heç fərq etmədən gündəlik
həyatını davam etdirir.
��������
YanıtlaSilMaraqlidi ,yazınızın davamını gozləyirik
YanıtlaSil